منظور از عرش خدا در قرآن چیست؟ آیا به معنی تخت پادشاه است؟

    عرش در زبان عربی هم به معنای تخت پادشاه  است و هم سقف خانه:
تداركتما الأحلاف قد ثل عرشها    وذبيان إذ زلت بقدامها النعل
    ويقال لسقف البيت عرش. قال الله تعالى: فهی خاوية على عروشها (حج/45)، والمعنى أن السقف يسقط ثم يتهافت عليه الجدران ساقطة.
و از باب عریش و جمع آن عروش است.
      قاموس محیط که از معتبرترین کتاب زبان عربی در زمینه‌ی شناخت زبان است همین معنا را آورده است:
العرش: سرير الملك، و العز و قوام الأمر و منه: ثل عرشه و ركن الشيء.
    اکنون این واژه را در قرآن مورد بررسی قرار می‌دهیم.
      این واژه در قرآن همراه با مشتقات آن به 33 حالت آمده است که 29 بار به صورت اسم است؛ در اینجا به کیفیت آن از نظر قرآن می‌پردازیم.

 معنی عرش از دید قرآن.
     قرآن الله را صاحب عرش بزرگی می‌داند:
 قُلْ مَن رَّبُّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَرَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ (مؤمنون/86)  بگو پروردگار آسمانهاى هفتگانه و پروردگار عرش بزرگ كيست
فَإِن تَوَلَّوْاْ فَقُلْ حَسْبِيَ اللّهُ لا إِلَهَ إِلاَّ هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَهُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ (توبه/129) پس اگر روى برتافتند بگو الله مرا بس است هيچ خدائی جز او نيست بر او توكل كردم و او پروردگار عرش بزرگ است.

     برای اینکه بهتر دانسته شود که عرش به معنی تخت پادشاه است و همین منظور مد نظر قرآن است به این آیه از قرآن توجه نمائید که سخن از عرش ملکه‌ی سبا، بلقیس، به میان آمده است، لازم به یادآوری است تنها موردی که از عرش شخص دیگری در قرآن سخن به میان آمده همین سه آیه‌ی پائین است:

قَالَ يَا أَيُّهَا المَلَأُ أَيُّكُمْ يَأْتِينِي بِعَرْشِهَا قَبْلَ أَن يَأْتُونِي مُسْلِمِينَ (نمل/38) [سپس] گفت اى سران [كشور] كدام يك از شما تخت او را پيش از آنكه مطيعانه نزد من آيند براى من مى‏آورد.

قَالَ نَكِّرُوا لَهَا عَرْشَهَا نَنظُرْ أَتَهْتَدِي أَمْ تَكُونُ مِنَ الَّذِينَ لَا يَهْتَدُونَ (نمل/41) گفت تخت [ملكه] را برايش ناشناس گردانيد تا ببينيم آيا پى مى‏برد يا از كسانى است كه پى نمى‏برند.

فَلَمَّا جَاءتْ قِيلَ أَهَكَذَا عَرْشُكِ قَالَتْ كَأَنَّهُ هُوَ وَأُوتِينَا الْعِلْمَ مِن قَبْلِهَا وَكُنَّا مُسْلِمِينَ (نمل/42) پس وقتى [ملكه] آمد [بدو] گفته شد آيا تخت تو همين گونه است گفت گويا اين همان است و پيش از اين ما آگاه شده و از در اطاعت درآمده بوديم.

(برای دیدن شرح مفصل این داستان در قرآن اینجا را کلیک کنید)
   در قرآن عرش الله به مکانی اطلاق می‌گردد که الله پس از اتمام خلقت آسمانها و زمین بر آن قرار گرفت:

  اإِنَّ رَبَّكُمُ اللّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ يَطْلُبُهُ حَثِيثًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّرَاتٍ بِأَمْرِهِ أَلاَ لَهُ الْخَلْقُ وَالأَمْرُ تَبَارَكَ اللّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ (اعراف/54) به درستی که پروردگار شما الله است كه آسمانها و زمين را در شش روز آفريد، سپس بر عرش قرار گرفت روز را به شب كه شتابان آن را می‌خواهد مى‏پوشاند و خورشيد و ماه و ستارگان را كه به فرمان او رام شده‏اند؛ آگاه باش كه  پیدایش و امر ویژه‌ی اوست مبارک است الله پروردگاه جهانیان

   و سایر آیات مرتبط(1)
   شاید از ترجمه‌ی "استوی علی..." که به معنی "قرار گرفت بر ..." است ایراد گرفته شود، برای دانستن معنی درست این واژه به خود قرآن مراجعه می‌کنیم، در تمامی این آیات واژه‌ی "استوی" همراه با "علی" آمده است جز در طه/5 که "علی" پیش از "استوی" قرار گرفته است؛ بنابراین معنی "استوی علی" را در قرآن مورد بررسی قرار می‌دهیم:
 همانگونه که زیر مشاهده می‌گردد "استوی علی" در اینجا به معنای قرار گرفتن آمده است:
    وَقِيلَ يَا أَرْضُ ابْلَعِي مَاءكِ وَيَا سَمَاء أَقْلِعِي وَغِيضَ الْمَاء وَقُضِيَ الأَمْرُ وَاسْتَوَتْ عَلَى الْجُودِيِّ وَقِيلَ بُعْدًا لِّلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ (هود/44)  و گفته شد اى زمين آب خود را فرو بر و اى آسمان خوددارى كن و آب فرو كاست و فرمان گزارده شده و  بر جودى قرار گرفت و گفته شد مرگ بر قوم ستمكار.
  یعنی کشتی نوح پس از تلاطم آب باران بر جودی قرار گرفت و مستقر شد.
      به یکی دیگر از آیات قرآن توجه نمائید که در آن از واژه‌ی "استوی علی" استفاده شده است که باز به معنی قرار گرفتن می‌باشد، در اینجا نیز محصول که به نظر جو یا گندم باشد را مثال می‌زند که پس از رسیدن و ثمر دادن بر ساقه‌‌ی خویش قرار می‌گیرد و باز از جمله‌ی " استوی علی" استفاده شده است:
  ....ذَلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَمَثَلُهُمْ فِي الْإِنجِيلِ كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَى عَلَى سُوقِهِ يُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِيَغِيظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُم مَّغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًا(فتح/29) ... اين صفت ايشان است در تورات و مثل آنها در انجيل چون كشته‏اى است كه جوانه خود برآورد و آن را مايه دهد تا ستبر شود و بر ساقه‏هاى خود قرار گیرد (بایستد) و دهقانان را به شگفت آورد تا از  آنان  كافران را به خشم دراندازد الله به كسانى از آنان كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده‏اند آمرزش و پاداش بزرگى وعده داده‏است.

  در آیات زیر قرآن مثال حیوانات و کشتی را می‌آورد که انسان بر آنها سوار می‌گردد و در آیه‌ی بعد بر حیواناتی تأکید دارد که انسان بر پشت آن قرار می‌گیرد و از "لتستووا علی" و " استویتم علیه" استفاده شده، آیه‌ی 13 سوره‌ی زخرف خود بهترین دلیل برای دانستن معنی " استوی علی" است، که درست مانند "استوی علی العرش" الله آمده است :

وَالَّذِي خَلَقَ الْأَزْوَاجَ كُلَّهَا وَجَعَلَ لَكُم مِّنَ الْفُلْكِ وَالْأَنْعَامِ مَا تَرْكَبُونَ (زخرف/12) لِتَسْتَوُوا عَلَى ظُهُورِهِ ثُمَّ تَذْكُرُوا نِعْمَةَ رَبِّكُمْ إِذَا اسْتَوَيْتُمْ عَلَيْهِ وَتَقُولُوا سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنَا هَذَا وَمَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ(زخرف/13) و همان كسى كه جفتها را يكسره آفريد و براى شما از كشتيها و دامها سوار شويد قرار داد(زخرف/12) تا بر پشت آن قرار گيريد پس چون بر آن برنشستيد نعمت پروردگار خود را ياد كنيد و بگوييد پاك است كسى كه اين را براى ما رام كرد و ما را ياراى آنها نبود.

پس معنی "استوی علی..."  "قرار گرفتن بر چیزی" است.
      بنابراین و با توجه به معنی عرش که همان تخت پادشاهی است، آنجائیکه قرآن می‌گوید الله بر عرش قرار گرفت مانند قرار گرفتن انسان بر حیوانات است یا قرار گرفتن کشتی پس از فرو نشستن آب است، زیرا در هر سه مورد از جمله‌ی "استوی علی" استفاده شده؛ یعنی الله در آسمان و پس از پیدایش جهان بر تخت پادشاهی‌اش قرار گرفته است؛ برای اینکه از عرش به معنای غیر از آنچه که در آن زمان رایج بود استناد شود باید قرینه‌ی آن از خود قرآن پیدا شود که چنین قرینه‌ای وجود ندارد.
   پس شکی در این امر باقی نمی‌ماند که منظور قرآن از عرش همان تخت پادشاهی است، این تخت پادشاهی الله پیش از خلقت آسمان و زمین بر روی آب قرار داشت که صد البته سخنی است که مطمئنا بیان کننده‌ی آن آب را ماده‌ای خارج از زمین و آسمان پنداشته است:
  وَهُوَ الَّذِي خَلَق السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَكَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاء لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَلَئِن قُلْتَ إِنَّكُم مَّبْعُوثُونَ مِن بَعْدِ الْمَوْتِ لَيَقُولَنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ إِنْ هَذَا إِلاَّ سِحْرٌ مُّبِينٌ (هود/7 ) او كسي است كه آسمانها و زمين را در شش روز آفريد و عرش او بر آب قرار داشت، تا شما را آزمايش كند تا كداميك عملتان بهتر است و اگر بگوئي شما بعد از مرگ برانگيخته مي‏شويد مسلما كافران مي‏گويند اين سحر آشكاري است! 
   در قاموس محیط که از جمله قدیمی‌ترین و معتبرترین کتاب لغت شناسی عربی است، بیان شده که عرش الله از یاقوت تشکیل شده که با نور او درخشان است: 
عرش الله تعالى، و لا يحد، او ياقوت أحمر يتلألأ من نور الجبّار تعالى
  از "عریش" به معنی سقف خانه نیز در قرآن یاد شده است که جمع آن عروش است:
أَوْ كَالَّذِي مَرَّ عَلَى قَرْيَةٍ وَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلَى عُرُوشِهَا... (بقره/259)  يا چون آن كس كه به شهرى كه بامهايش يكسر فرو ريخته بود، عبور كرد...
    همانگونه که مشاهده شد عرش الله ابتدا در بر روی آب قرار داشت، پس از پیدایش آسمانها الله به همراه عرشش بر بالای طبقه‌ی هفتم آسمان قرار گرفت، روز قیامت آسمانها شکافته می‌شوند و فرشتگانی که حمالان عرش (همان تخت پادشاهی) الهی هستند این عرش را بالای خویش نگه می‌دارند:
     وَانشَقَّتِ السَّمَاء فَهِيَ يَوْمَئِذٍ وَاهِيَةٌ (الحاقه/16) و  آسمان از هم شکافته شود و در آن روز است كه آن از هم گسسته باشد.
     وَالْمَلَكُ عَلَى أَرْجَائِهَا وَيَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّكَ فَوْقَهُمْ يَوْمَئِذٍ ثَمَانِيَةٌ (الحاقه/17) و فرشتگان در اطرافش هستند (در اطراف آسمان) و عرش پروردگارت را آن روز هشت (فرشته) بر سر خود حمل می‌کنند.
  بنابراین محمد خدایش، الله را مانند پادشاهان و صد البته بسیار بزرگتر و با عظمت‌تر تصور نموده که بر روی تختی بسیار زیبا و بزرگ قرار گرفته و از آنجا جهان را مدیریت می‌نماید.
===================================
===================================
پاورقی
(1) 
 إِنَّ رَبَّكُمُ اللّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يُدَبِّرُ الأَمْرَ مَا مِن شَفِيعٍ إِلاَّ مِن بَعْدِ إِذْنِهِ ذَلِكُمُ اللّهُ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ أَفَلاَ تَذَكَّرُونَ (یونس/3) پروردگار شما آن کسی است كه آسمانها و زمين را در شش روز آفريد، سپس بر عرش قرار گرفت  كار را تدبير مى‏كند؛ هیچ شفاعتگرى نیست مگر با اجازه‌ی او، اين است الله پروردگار شما، پس او را بپرستيد؛ آيا به یادتان نمی‌آید؟
     اللّهُ الَّذِي رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لأَجَلٍ مُّسَمًّى يُدَبِّرُ الأَمْرَ يُفَصِّلُ الآيَاتِ لَعَلَّكُم بِلِقَاء رَبِّكُمْ تُوقِنُونَ (رعد/2) الله  كسى است كه آسمانها را بدون ستونهايى كه آنها را ببينيد بالا برد آنگاه بر عرش قرار گرفت و خورشيد و ماه را رام گردانيد هر كدام براى مدتى معين به حرکت خود ادامه مى‏دهند در كار تدبير مى‏كند و آيات را به روشنى بيان مى‏نمايد اميد كه شما به لقاى پروردگارتان يقين حاصل كنيد.
    الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى (طه/5) آن رحمانی (الله) که بر عرش قرار گرفت.
الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ الرَّحْمَنُ فَاسْأَلْ بِهِ خَبِيرًا (فرقان/59) همان كسى كه آسمانها و زمين و آنچه را كه ميان آن دو است در شش روز آفريد، آنگاه بر عرش قرار گرفت او رحمان است درباره او از خبره‏اى بپرس.
اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ مَا لَكُم مِّن دُونِهِ مِن وَلِيٍّ وَلَا شَفِيعٍ أَفَلَا تَتَذَكَّرُونَ (سجده/4) الله كسى است كه آسمانها و زمين و آنچه را كه ميان آن دو است را در شش روز آفريد آنگاه بر عرش قرار گرفت، براى شما غير از او دوست و شفاعتگرى نيست، آيا باز هم پند نمى‏گيريد؟
هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يَعْلَمُ مَا يَلِجُ فِي الْأَرْضِ وَمَا يَخْرُجُ مِنْهَا وَمَا يَنزِلُ مِنَ السَّمَاء وَمَا يَعْرُجُ فِيهَا وَهُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ مَا كُنتُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ (حدید/4)  اوست آن كس كه آسمانها و زمين را در شش روز آفريد آنگاه بر عرش قرار گرفت آنچه در زمين درآيد و آنچه از آن برآيد و آنچه در آن بالارود  مى‏داند و هر كجا باشيد او با شماست و الله به هر چه مى‏كنيد بيناست.

شرح تناقض قرآن درباره  آب و عرش